Nasza miejscowość
Osadnictwo na terenie gminy Kramsk rozwinęło się już przed XIII w. Świadczą o tym znajdowane podczas wykopalisk naczynia gliniane, urny, groty strzał, okucia tarcz, oszczepy wykonane z żelaza.Wieś Kramsk, położona w centralnej części gminy, jest bardzo starą miejscowością. Już przed 1219 rokiem należała do uposażenia kościoła katedralnego w Płocku. W 1227 roku przeszła od biskupów płockich w posiadanie klasztoru Bożogrobców w Miechowie. Z dokumentów wynika, że kościół w Kramsku istniał już przed 1255 rokiem. Świadczą o tym zapiski historyczne, w których jako świadek występuje ksiądz Mikołaj, kapelan kramski. W XIII wieku wieś zwano Crampsko i Cramsk, później Krąpsko. Na przestrzeni wieków nazwa Kramska zmieniała się. Z notatek biskupa Łaskiego, wizytującego parafię Kramsk w 1521 roku wynika, że w metrykach urodzenia pisano Krompsk, a następnie Kramsko. Kramsk swą nazwę przybrał od strumienia Krompiny, płynącego z północy na południe przez łąki należące do wsi Kramsk i wpadającego do rzeki Warty na prawym jej brzegu. Do dóbr kramskich należało 14 wsi.
Dawniej na terenie gminy Kramsk wyróżniała się wieś Wysokie. Była to wieś folwarczna. Do folwarku Wysokie należało 16 wsi. Kramsk i okoliczne wsie były słabo zaludnione, ponieważ teren był leśny, podmokły, niedostępny. Warta i wpadające do niej rzeczki występowały ze swoich koryt i zalewały przyległe pola i łąki. Wzrost liczby ludności przypada na okres XVIII-XIX wieku, kiedy to nastąpiło zagospodarowanie lasów i osuszanie doliny Warty. W tym okresie na teren gminy przybywała ludność pochodzenia niemieckiego. Koloniści osiedlali się na terenach podmokłych, budowali zagrody oraz wznosili domy modlitwy i zakładali swoje szkoły. Miejscowości Nowy Czarków i Pąchów zamieszkiwane były przez ludność niemiecką.
Gwara okolic Kramska
Gwarą nazywamy odmianę języka ogólnopolskiego, którą posługują się ludzie mieszkający na wsi. Ostatnio jednak mówi się o gwarach miejskich. Inaczej, jak wiadomo, mówią warszawiacy, a inaczej krakowiacy. W tym wypadku są to najczęściej różnice słownikowe. Tak np. w Krakowie człowieka stawiającego piece z kafli nazywają kaflarz, a w Poznaniu i Warszawie zdun.
W Polsce istnieje dużo gwar wiejskich. Jednakową gwarę mają zwykle mieszkańcy gminy czy parafii, którzy spotykają się, co niedzielę na wspólnych nabożeństwach, a codziennie w sklepie na zakupach, a latem przy zbiorowych w polu i na łące.
Gwary sąsiadujące z sobą są zwykle do siebie podobne i tworzą zespoły gwar zwane dialektami. W Polsce rozróżnia się pięć wielkich dialektów: dialekt wielkopolski skupiony wokół Poznania, dialekt małopolski obejmujący południową Polskę z Krakowem, dialekt mazowiecki, którego centrum znajduje się w okolicach Warszawy, dialekt śląski, skupiony wokół Katowic, oraz dialekt pomorski albo kaszubski, którym posługują się mieszkańcy okolic Gdańska, Gdyni i Wejherowa.
Dialekty polskie są obecnie w zaniku, ponieważ coraz mniej ludzi mówi gwarą. Jest to skutek powszechnego nauczania w szkołach podstawowych i średnich, prowadzonego w języku „książkowym” zwanym językiem ogólnopolskim albo literackim.
Jednakże w życiu codziennym, w mowie rodzinnej ten język wiejski żyje i jest używany jako najwłaściwszy sposób porozumiewania się ludzi między sobą. Kierunki studiów językowych na uniwersytetach polskich prowadzą badania gwarowe na terenie całej Polski. Profesor Karol Dejna, największy współczesny znawca gwar polskich, ułożył kwestionariusz do badania dialektów polskich. Zawiera on dwa tysiące pytań, według których prowadzi się badania gwarowe w całej Polsce. Wyniki tych badań mają stworzyć podstawę do stworzenia pełnego obrazu gwar polskich. Do prowadzenia tych badań zostały zobowiązane wszystkie uniwersytety w Polsce i badania takie są prowadzone.
Województwo konińskie znajduje się niemal w centrum Polski. Na północy graniczy ono z Kujawami i gwarami kujawskimi, panującymi od jeziora Gopła do Wisły. Na wschodzie styka się z gwarami łęczyckimi , które są pomostem między gwarami wielkopolskimi a mazowieckimi, na południu sąsiaduje z gwarami sieradzkimi, które stanowią przejście od gwar wielkopolskich do gwar małopolskich. Na zachód od województwa konińskiego rozciąga się obszar gwar wielkopolskich.
Kramsk i okolice znajdują się niemal w centrum województwa konińskiego. Główne cechy gwary okolic Kramska są nastepujące:
1. Dawna długa samogłoska a jest wymawiana jak samogłoska o, a więc zamiast ogólnopolskiej wymowy pan, sam, grad, rad mówi się tutaj grod, pon, rod, som, ale w innych przypadkach, w których nie było długiej samogłoski, wraca samogłoska a: gradu, pana, rada, sama.
2. Samogłoska nosowa ą wymawiana jest jak w języku ogólnopolskim, a więc sąd, wąchać, wąsy, rąbać, kącik, kąpać.
3. Samogłoska ogólnopolska ę jest wymawiana jako y lub i nosowe, co nazwiemy ścieśnieniem mowy, a więc gś [gęś], piść [pięść], a przed samogłoskami zwartymi: p, b, t, d, k, g, oraz c, dz, ć, w sposób rozłożony: kympa, gymba, tyntyn, tyndy, rynka, tyngi, rynce, nyndza [nędza], pińć, pindziesiąt, mynczyć.
4. Samogłoska o na początku wyrazów jest poprzedzona zawsze spółgłoską ł tj. spółgłoskowym ł np. łoko, łokno, łobraz, łodyjść [odejść].
5. W okolicy Kramska występują wielkopolskie uproszczenia w grupach spółgłosek i wymowa dłuszy [dłuższy], niszy [niższy], wyszy [wyższy], gasztka [garstka], marznąć [mar:znąć!], waszta [warstwa /szczególnie snopów w sąsieku/ ], wasztat [warsztat]/ Nie ma tu jednak większych wielkopolskich uproszczeń w wyrazach szur [szczur], dieżak [dierżak], skażyć [skarżyć], czymać [trzymać], dżewo [drzewo], dżozga [drzazga] itp.
6. Niedaleko stąd, w dawnej gminie Gosławice, występowało ciekawe zjawisko językowe, mianowicie pomieszanie początkowych cząstek wyrazów o-, ło,-, wo- i wymowa łoda [woda], łolno [wolno], łoły [woły], łosk [wosk], łolka [wolka], łoz [wóz], obok wołow [ołów], wołówek [ołówek].
7. Wyśmiewano tu również wielkopolską wymowę oł zamiast tutejszego eł w wyrazach: połny [pełny], pudołko, krzesołko, a nawet kiołbasa.
8. W odmianie czasowników w 2 osobie liczby mnogiej występuje końcówka –ta zamiast ogólnopolskiej końcówki –cie, a więc gdzie idzieta, co robita, nie mówta tak, zróbta to inacy.
9. W 1 osobie liczby mnogiej rozkazy i polecenia mają końcówkę –ma: chodżma, róbma, zaniźma! Natomiast w trybie oznajmującym występuje tu końcówka –my: chcymy, idzimy, mówimy, robimy.
10. Czasowniki z przyrostkiem –ać np. gadać, trzymać mają w rozkazach przyrostek –ej: nie godej, trzymej, uciekej!
11. Czasowniki pochodzące od iść, utworzone z przedrostkami mają rdzeń rozszerzony o spółgłoskę ń: dońdę [dojdę], odyńde, przeńde, wyńde, zańde [zajdę].
12. Przymiotniki charakterystyczne tworzy się z przyrostkiem –aty, -ity, np. ceglaty [mający kolor cegły], wąsiaty [mający duże wąsy], liściaty [mający duże liście], pioszczaty [piaszczysty], wodnity [mający dużo wody].
13. Czasowniki mleć i pleć tworzą czas teraźniejszy z twardą spółgłoską m i p: mele, pele lub częściej myle, pyle zamiast ogólnopolskiej nowy mielę, pielę. Jest to wpływ form czasu przeszłego: mełł, pełł. W czasie przeszłym czasowniki te mają formę mylił, myliła, mylili, pylił, pyliła, pylili.
14. W odmianie rzeczowników, przymiotników, zaimków i czasowników nie odróżnia się form męsko-osobowych typu: ci, nasi, dobrzy, mili chłopcy, lecz stosuje się formy żeńsko-rzeczowe: te nasze dobre miłe chłopaki, czyli podobnie jak te nasze miłe kobity lub te nasze dobre dzieci.
15. W bezokolicznikach czasowników nie rozróżnia się tu dwóch przyrostków –eć, -ić, jak np.siedzieś, robić, lecz tylko jeden przyrostek –ić, a więc mówi się nie tylko robić, nosić, ruszyć ale i siedzić, słyszyć, grzmić, zaprzyć /drzwi/.
16. W odmianie czasowników chwiać, grzać, lać, piać, wiać, ziać [ziewać] w czasie przeszłym zachowany jest w liczbie mnogiej temat liczby pojedyńczej, a więc chwioł, chwioła, chwioli, loł, loła, loli, grzoł, grzoła, grzoli, itd., a nie jak na Mazowszu:leli, grzeli.
17. Czasowniki bać się i stać mają tu nieściągniętą wymowę boić się, stoić, a w czasie przeszłym formę: bojoł się, bojała się, bojało się, stojoł, stojała, stojało.
Do mazowiecko-kujawskich cech gwarowych, istniejących w tutejszej gwarze należy końcówka –my zamiast ogólnej mi w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników, przymiotników, zaimków i liczebników porządkowych, a więc formy: tymy, takimi, ładnymi rzeczami, przed pierwszymi mrozami. Mówi się także my zamiast mi np. dej my pić, a także me zamiast mnie np. głowa me boli.
Do Kramska sięga mazowiecko-kujawska wymowa –re zamiast -ra w wyrazie radło i pokrewnych: redlić, redlina, obredlać. Tak mówili do niedawna mieszkańcy Kramsk-Pola. Dziś już takiej wymowy się nie spotyka.
Należy również wspomnieć o nazwach młodych zwierząt, które albo mają przyrostek ę: kocię, cielę, jagnię, źrebię, albo przyrostek –ok.: cielok, kociok, jagniok, źrybok. Znawcy gwar twierdzą, że przyrostek ę panuje na południe od Wrześni, Konina, Koła i Kutna. W Kramsku przeważnie mówi się cielok, jagniok, kociok, kurczok, kaczok, psiok.
Na zakończenie uwag o gwarze okolic Kramska należy wspomnieć również o słownictwie. Panuje tu słownictwo wielkopolskie, a więc baron.
Za wyjątkiem Kramska, osadnictwo na terenie gminy miało charakter rozproszony. Rozkwit Kramska przypada na początek XX wieku, kiedy to zostały wybudowane młyn, tartak parowy, maślarnia, założono kółko rolnicze oraz sklep spożywczy spółkowy, pobudowano strażnicę ze sceną, aptekę, biuro pocztowe, spółdzielnię oszczędnościowo-pożyczkową. Po trzecim rozbiorze Polski Kramsk znalazł się w Prusach i jako królewszczyzna został przez Prusy zabrany, a następnie przez Fryderyka Wilhelma II oddany kapitanowi wojsk pruskich. W 1811 roku Kramsk został sprzedany Fryderykowi Vogel. W 1844 roku dobra Kramska kupił Franciszek Potrzebowski, wiceprezes Trybunału Warszawskiego, brat ówczesnego tutaj proboszcza Ludwika Potrzebowskiego. Po zwycięstwie Napoleona nad Prusami w 1807 roku obszar powiatu koniskiego wraz z dobrami kramskimi znalazł się w obrębie Księstwa Warszawskiego. Wówczas w podziale administracyjnym na obszarach wiejskich powstały gminy. Na czele gminy stał wójt. Po kongresie wiedeskim ziemia koniska wraz z Kramskiem należy do Guberni Kaliskiej i wchodzi w skład Królestwa Polskiego. Na początku XIX/XX wieku Kramsk przybrał wygląd miasteczka, o czym świadczy powstały w 1904 roku rynek. Następnie w 1906 roku założono kółko rolnicze i sklep spółkowy. Powstała straż ogniowa. W 1910 roku działalność rozpoczęły apteka oraz biuro pocztowe.
W 1914 roku po wybuchu I wojny światowej administracja gminy została podporządkowana niemieckim władzom wojskowym. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 roku zaznacza się dynamiczny rozwój gminy. Tworzy się administracja gminna. Powstają sołectwa. Urząd Gminy ma własny budynek. Naukę prowadzi 7 szkół. Działa Urząd Pocztowy, Posterunek Policji Pastwowej, Kasa Stefczyka, Spółdzielnia Spożywców „Przyszłość”, Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Rolnik”, Spółdzielnia Mleczarska. Rozwija się rzemiosło i drobna wytwórczość. Znacznie ożywia się działalność społeczna i kulturalna. Rozwijają swoją działalność koła zainteresowa i stowarzyszenia.
Kres dynamiczny rozwoju gminy nastąpił z chwilą wybuchu II wojny światowej. Podczas okupacji obszar gminy Kramsk znalazł się w „Kraju Warty” i włączony został do III Rzeszy. Zamknięto polskie szkoły, kościół, zabroniono działalności polskim organizacjom społecznym, sportowym i młodzieżowym. Jedyną legalnie działającą organizacją podczas okupacji była straż pożarna. Mieszkacy Kramska i okolic byli represjonowani, wysiedlani ze swoich gospodarstw, wywożeni na przymusowe roboty do Niemiec. Wielu też oddało życie w walce z hitlerowskim najeźdźcą. Pamięć o nich przywracają pomniki w Kramsku, Borkach, Wysokiem oraz w lesie rudzickim, gdzie zostało straconych kilka tysięcy Żydów.
Po wyzwoleniu przystąpiono do tworzenia terenowej administracji. Pierwszym wójtem został Stanisław Gwóźdź, natomiast pierwszym przewodniczącym Gminnej Rady Narodowej został nauczyciel Stanisław Lupa. W 1948 roku gminę podzielono na 3 gromady: Kramsk, Święte, Jabłków. Rozpoczęły działalność organizacje społeczne i partie polityczne. Rozwinęła się spółdzielczość. W 1972 roku uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 grudnia utworzono gminę Kramsk. Pierwszym naczelnikiem gminy po reorganizacji był Zdzisław Urbaski, a przewodniczącym Gminnej Rady Narodowej- Jerzy Kamiski.
Do czasu zmian ustrojowych w Polsce, to jest do 1990 roku, naczelnikami gminy byli kolejno: Krzysztof Musiał, Józef Karmowski, Jerzy Konieczny. Po zmianie systemu ustrojowego w 1990 roku, kiedy ustanowiono urząd wójta gminy, funkcję tę powierzono Andrzejowi Gwoździowi.